Edebi akımlar, dünya ve Türk edebiyatında önemli yer tutar ve sanat anlayışının zamanla nasıl değiştiğini gösterir. Edebiyat akımlarının gelişimi, dönemlerin toplumsal, siyasi ve düşünsel yapılarıyla da yakından ilgilidir.
1. Klasisizm (17. Yüzyıl)
• Temsilcileri: Molière, Racine, La Fontaine, Corneille.
Özellikleri:
• Eski Yunan ve Latin edebiyatı örnek alınır.
• Akıl, sağduyu ve insan doğasına uygunluk ön plandadır.
• Konular genellikle tarih ve mitolojiden alınır.
• Duygusal aşırılıklardan kaçınılır, nesnellik esastır.
• Karakterler genellikle soylu kesimden seçilir.
• Türk Edebiyatı’ndaki etkileri: Şinasi ve Ahmet Vefik Paşa’nın eserlerinde klasisizmin etkileri görülür.
2. Romantizm (18. Yüzyıl Sonları)
• Temsilcileri: Victor Hugo, Goethe, Lamartine, Rousseau.
Özellikleri:
• Duygular, hayaller ve bireysel özgürlük ön plandadır.
• Doğa sevgisi ve egzotik konular işlenir.
• Klasisizme karşı bir başkaldırı olarak ortaya çıkmıştır.
• Karakterler halktan ve farklı sosyal sınıflardan olabilir.
• Yazarlar eserlerinde subjektif bir anlatım kullanır.
• Türk Edebiyatı’ndaki etkileri: Namık Kemal, Ahmet Mithat Efendi, Recaizade Mahmut Ekrem bu akımın etkisinde eserler vermiştir.
3. Realizm (19. Yüzyıl Ortaları)
• Temsilcileri: Gustave Flaubert, Stendhal, Balzac, Dostoyevski.
Özellikleri:
• Gözlem ve gerçekliğe dayalı anlatım önemlidir.
• Olaylar, kişiler ve yerler gerçeğe uygun şekilde tasvir edilir.
• İnsan hayatı ve sosyal çevre realist bir yaklaşımla ele alınır.
• Toplumun sorunları, bireylerin psikolojik yapıları ve sınıfsal çatışmalar işlenir.
• Türk Edebiyatı’ndaki etkileri: Halit Ziya Uşaklıgil, Recaizade Mahmut Ekrem ve Yakup Kadri Karaosmanoğlu realizm akımının izlerini taşır.
4. Naturalizm (19. Yüzyıl Sonları)
• Temsilcileri: Emile Zola, Alphonse Daudet, Guy de Maupassant.
Özellikleri:
• Bilimsel gerçekçiliğe dayanır; insan davranışlarının çevre ve kalıtıma bağlı olduğunu savunur.
• Yazar, bir bilim insanı gibi toplum ve insan üzerindeki etkileri gözlemler ve tarafsızca yansıtır.
• Toplumun alt tabakaları ve daha karanlık yönleri işlenir.
• Gerçekçi betimlemeler yapılır, yoksulluk, ahlaki çöküntü gibi konular ele alınır.
• Türk Edebiyatı’ndaki etkileri: Hüseyin Rahmi Gürpınar ve Nabizade Nazım naturalizmin etkisi altında eserler yazmıştır.
5. Parnasizm (19. Yüzyıl)
• Temsilcileri: Theophile Gautier, Leconte de Lisle, Heredia.
Özellikleri:
• Şiirde biçim mükemmelliği ve kusursuzluk önemlidir.
• Duygusallık arka plandadır, sanat için sanat anlayışı benimsenir.
• Romantik şiirin duygusal yoğunluğuna karşı bir tepki olarak doğmuştur.
• Türk Edebiyatı’ndaki etkileri: Cenap Şahabettin ve Tevfik Fikret, parnasyen şairler olarak bilinirler.
6. Sembolizm (19. Yüzyıl Sonları)
• Temsilcileri: Charles Baudelaire, Arthur Rimbaud, Paul Verlaine.
Özellikleri:
• Şiirde müzikalite ve anlamda kapalılık ön plandadır.
• Bireysel ve içsel dünya, düşsel ve gizemli bir şekilde anlatılır.
• Gerçeklik yerine hayaller ve bilinçaltı dünyası işlenir.
• Anlam yerine imgeler ve semboller aracılığıyla anlatım yapılır.
• Türk Edebiyatı’ndaki etkileri: Ahmet Haşim, Yahya Kemal Beyatlı gibi şairler sembolizmin etkisinde eserler vermiştir.
7. Fütürizm (20. Yüzyıl Başları)
• Temsilcileri: Filippo Tommaso Marinetti, Vladimir Mayakovski.
Özellikleri:
• Geleceği, teknolojiyi ve dinamizmi över.
• Hız, makineleşme, endüstriyel ilerleme gibi modernleşme olguları işlenir.
• Geleneksel sanat ve edebiyat anlayışlarına karşı çıkar.
• Türk Edebiyatı’ndaki etkileri: Nazım Hikmet, fütürizmin izlerini taşıyan şiirler yazmıştır.
8. Sürrealizm (20. Yüzyıl Başları)
• Temsilcileri: André Breton, Salvador Dali, Louis Aragon.
Özellikleri:
• Bilinçaltı, rüyalar ve içsel dünyalar ön plandadır.
• Mantık ve gerçekliğe dayalı düşünme yerine bilinçsiz süreçler, düşler, rüyalar anlatılır.
• Alışılmış anlatım biçimlerine ve mantığa karşı çıkar.
• Türk Edebiyatı’ndaki etkileri: Orhan Veli Kanık, Oktay Rifat gibi Garip şairleri ve İkinci Yeni şairlerinde bu akımın etkisi görülür.
9. Ekspresyonizm (Dışavurumculuk)
• Temsilcileri: Franz Kafka, Edvard Munch, Georg Trakl.
Özellikleri:
• Duyguların ve iç dünyanın dışa vurumu ön plandadır.
• Dış dünya, sanatçının ruh hali ve içsel deneyimleri doğrultusunda çarpıtılarak tasvir edilir.
• İnsanın varoluşsal kaygıları, korkuları ve acıları işlenir.
• Bireyin içsel çatışmalarını ve duygusal yoğunluğunu dramatik bir şekilde yansıtır.
• Ekspresyonist eserlerde gerçekçilik arka plandadır; hayal gücü, içsel korkular ve karamsar ruh halleri öne çıkar.
• Türk Edebiyatı’ndaki etkileri: Ekspresyonizm Türk edebiyatında belirgin bir akım olarak görülmemişse de, Ahmet Hamdi Tanpınar’ın bazı eserlerinde bu akımın izlerine rastlanır.
10. Empresyonizm (İzlenimcilik)
• Temsilcileri: Claude Monet (resim), Rainer Maria Rilke (şiir), Paul Verlaine.
Özellikleri:
• Dış dünyanın sanatçıda uyandırdığı izlenimlere dayalı bir anlatım tarzıdır.
• Gerçeklik, olduğu gibi değil; sanatçının anlık izlenimleri ve duygusal algılarına göre yansıtılır.
• Işık, renk ve ses gibi unsurlar önemlidir; şiirde ahenk ve müzikalite öne çıkar.
• Kişisel algılamalar, somut olaylar yerine soyut ve duygusal anlatımlarla ifade edilir.
• Türk Edebiyatı’ndaki etkileri: Ahmet Haşim, empresyonizmin Türk şiirindeki en önemli temsilcilerindendir. Şiirlerinde doğayı ve insanı, kendi izlenimlerine dayanarak anlatır.
11. Dadaizm
• Temsilcileri: Tristan Tzara, Hugo Ball, Marcel Duchamp.
Özellikleri:
• Dünya Savaşı’nın getirdiği kaos ve umutsuzluğa tepki olarak ortaya çıkmıştır.
• Geleneksel sanat anlayışlarına ve kurallara tamamen karşı çıkar; sanatın anlamsızlığına vurgu yapar.
• Absürd, anlamsız ve rastlantısal unsurlar kullanılarak eserler üretilir.
• Mizah, alay ve protesto sanatın temel unsurlarıdır.
• Dadaizm, sadece edebiyatta değil, resim, tiyatro ve müzik gibi diğer sanat dallarında da etkili olmuştur.
• Türk Edebiyatı’ndaki etkileri: Türk edebiyatında doğrudan bir Dadaist akım olmasa da, bazı şiirlerde ve deneysel çalışmalarda Dadaist etkiler görülebilir.
12. Ekzistansiyalizm (Varoluşçuluk)
• Temsilcileri: Jean-Paul Sartre, Albert Camus, Franz Kafka, Fyodor Dostoyevski.
Özellikleri:
• İnsanın varoluşsal kaygıları, bireysel özgürlük ve sorumluluk temaları üzerinde durur.
• İnsan yaşamının anlamı, bireyin kendini nasıl tanımladığı ve özgürlüğünü nasıl kullandığı üzerinden sorgulanır.
• Varoluşun anlamsızlığı, insanın hayatın özünü kendisinin yaratması gerektiği düşüncesi işlenir.
• Kaygı, yalnızlık, yabancılaşma ve ölüm temaları sıkça ele alınır.
• Türk Edebiyatı’ndaki etkileri: Oğuz Atay, Yusuf Atılgan ve Bilge Karasu gibi yazarlar, ekzistansiyalist felsefenin etkisiyle eserler vermiştir. “Tutunamayanlar” (Oğuz Atay) ve “Anayurt Oteli” (Yusuf Atılgan) bu akımın temsilcileridir.
Yorumlar
Yorum Gönder